• Data: 2024-03-17 • Autor: Paulina Olejniczak-Suchodolska
Umowa dożywocia stanowi szczególny rodzaj umowy, na mocy której jedna ze stron zobowiązuje się do świadczenia na rzecz drugiej strony dożywotnich świadczeń, najczęściej w formie utrzymania, opieki lub renty. Artykuł dotyczy możliwości „rozwiązania” takiego zobowiązania. W takiej właśnie sprawie napisał do nas pan Adam. Rodzice w ramach umowy dożywocia przekazali mu 7 działek rolnych oraz działkę rolną z domem. Po jakimś czasie okazało się, że dom, w którym mieszkają, jest za mały. Wspólnie uznali, że wybudują dom na jednej z przekazanych działek i wraz z rodzicami się tam przeprowadzą, a stary dom sprzedadzą po budowie. Niestety, ze względu na dożywocie uzyskanie kredytu na budowę domu, jak również sprzedaż starego domu są praktycznie niemożliwe. Nasz klient pyta, czy istnieje jakiś sposób na zrzeczenie się dożywocia dla jednej z działek (na której chcą się budować) oraz w późniejszym terminie zrzeczenie się dożywocia dla działki z domem w celu sprzedaży tego starego domu. Jakie miałoby to konsekwencje co do zachowku dla pozostałych spadkobierców?
Kodeks cywilny (K.c.) wskazuje tylko dwa przypadki uprawniające do „rozwiązania” dożywocia. Zgodnie z art. 913 K.c. – jeżeli z jakichkolwiek powodów wytworzą się między dożywotnikiem a zobowiązanym takie stosunki, że nie można wymagać od stron, żeby pozostawały nadal w bezpośredniej ze sobą w styczności, sąd na żądanie jednej z nich zamieni wszystkie lub niektóre uprawnienia objęte treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień. Nadto, § 2 tego artykułu wskazuje, że w wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie. Z kolei art. 914 K.c. wskazuje, że jeżeli zobowiązany z tytułu umowy o dożywocie zbył otrzymaną nieruchomość, dożywotnik może żądać zamiany prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tego prawa.
Sąd Najwyższy w wyroku z 19 kwietnia 2018 r., sygn. akt I ACa 1061/17, jednoznacznie wskazał, że umowy o dożywocie nie można rozwiązać czy odwołać pomiędzy dożywotnikiem a uprawnionym z dożywocia. Może ją rozwiązać tylko sąd, na żądanie jednej ze stron, ale tylko w wyjątkowych sytuacjach. Jeżeli dojdzie do sytuacji, w której dożywotnik i nabywca nie będą mogli pozostawać ze sobą w bezpośredniej styczności, sąd może zmienić uprawnienia wynikające z dożywocia (np. zamienić prawa dożywocia na dożywotnią rentę) lub w wyjątkowych sytuacjach – orzec o rozwiązaniu umowy. Wyjątkowa sytuacja zachodzi w szczególnych przypadkach – gdy krzywdzony jest dożywotnik – stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 9 kwietnia 1997 r. (sygn. akt III CKN 50/97). W kolejnym wyroku z 13 kwietnia 2005 r. (sygn. akt IV CK 645/04) Sąd Najwyższy uznał jednak, że przejaw agresji nie będzie wystarczał do rozwiązania umowy dożywocia, jednakże w sytuacji, gdy zobowiązany porzuca nieruchomość i pozostawia dożywotnika bez opieki – można taką umowę rozwiązać. Niewłaściwy układ stosunków osobistych między stronami umowy dożywocia nie jest wystarczającą przesłanką do rozwiązania takiej umowy. Zasadniczą przesłanką rozwiązania stosunku dożywocia pozostaje niewłaściwy układ stosunków osobistych między stronami, tj. wytworzenie się między stronami stosunków uniemożliwiających im pozostawanie nadal w bezpośredniej styczności, ze względu jednak na zawarte w art. 913 § 2 K.c. zastrzeżenie, iż tylko w wypadkach wyjątkowych można rozwiązać umowę, wspomniana przesłanka stanowi warunek konieczny, ale niewystarczający do rozwiązania umowy. Takie stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 24 stycznia 2013 r. Konstrukcja normy art. 913 § 1 i 2 K.c. uzasadnia więc wniosek, że rozwiązanie umowy o dożywocie na podstawie orzeczenia Sądu, wobec założonej przez ustawodawcę trwałości skutków, jakie wywołuje jej zawarcie, wymaga kumulatywnego spełnienia przesłanek wskazanych w § 1, jak i § 2 tego przepisu i może nastąpić w zupełnie wyjątkowych wypadkach drastycznego, nacechowanego złą wolą, a przy tym mającego charakter powtarzającego się zachowania, zobowiązanego skierowanego przeciwko dożywotnikowi, zbywcy nieruchomości.
A zatem problemy w sprzedaży czy w uzyskaniu kredytu absolutnie nie spowodują, że sąd orzeknie o rozwiązaniu umowy o dożywocie czy też o zamianie jej na rentę. Nie można dożywocia rozwiązać mocą wzajemnego porozumienia czy ugody.
Jest jednak inne rozwiązanie, zamiast „zrzeczenia się dożywocia” (rozwiązania umowy dożywocia), mianowicie chodziłoby rezygnację dożywotnika ze świadczeń wynikających z umowy w całości lub w części. Wymagałoby to, aby rodzice naszego klienta złożyli wobec wszystkich lub niektórych z działek oświadczenie przed notariuszem o tym, że rezygnują ze świadczeń – dokładnie praw z dożywocia wskazanych w umowie o dożywocie (nie zaś, że cofają dożywocie). Na tej podstawie wini wnosić od razu w owym oświadczeniu o wykreślenie dożywocia z KW dla nieruchomości, której dotyczy składane oświadczenie. Ale zaznaczam, chodzi o rezygnację z praw z dożywocia, nie zaś o rezygnację z dożywocia (chodzi bowiem o to, aby nieruchomość pozostała przy panu Adamie).
Jeśli jednak nastąpi taka jednostronna rezygnacja albo zostanie spisane porozumienie pana Adama i rodziców w sprawie zamiany świadczeń z dożywocia na świadczenia inne (np. dożywocie tylko na jednej nieruchomości nie na wszystkich, a z pozostałych wykreślenie dożywocia z KW), to wobec tych działek, które dożywociem obciążone nie będą, istnieje wysokie ryzyko uznania ich za darowiznę i wliczenia do substratu zachowku. Tutaj niestety nie ma jednolitych poglądów. Nieruchomości zostają przy autorze pytania, ale już nie z dożywocia, zatem stoję na stanowisku, że gdyby kiedykolwiek taka sprawa trafiła do sądu, ten uznałby nieruchomości, które przy panu Adamie zostały, a wobec których zrzeczono się prawa z dożywocia, za darowiznę i wliczył do substratu w ramach ustalenia zachowku.
Przypadek Pani Anny i Pana Jana
Pani Anna, będąca właścicielką domu, zawarła umowę dożywocia z panem Janem, który zobowiązał się do opieki nad nią do końca życia. Z biegiem czasu relacje między nimi stały się napięte do tego stopnia, że wspólne mieszkanie stało się niemożliwe. Pani Anna postanowiła wystąpić do sądu z wnioskiem o zamianę umowy dożywocia na dożywotnią rentę. Sąd, po rozpatrzeniu sprawy i stwierdzeniu, że dalsze bezpośrednie kontakty są nie do przyjęcia, zdecydował o zamianie uprawnień pani Anny na miesięczną rentę, pozwalając obu stronom na zachowanie swoich interesów.
Historia Pana Michała
Pan Michał, dożywotnik, zbył nieruchomość, którą otrzymał w ramach umowy dożywocia, nie informując o tym drugiej strony umowy. Gdy zobowiązany dowiedział się o transakcji, zdecydował się skierować sprawę do sądu, żądając zamiany prawa dożywocia na rentę, co było możliwe dzięki art. 914 K.c. Sąd uwzględnił żądanie, argumentując, że zbycie nieruchomości przez dożywotnika bez porozumienia z zobowiązanym stanowi podstawę do zmiany formy świadczeń.
Sytuacja rodziny Kowalskich
Rodzina Kowalskich zawarła umowę dożywocia z ich starszym krewnym, w myśl której zobowiązali się do zapewnienia mu opieki i utrzymania w zamian za przeniesienie na nich własności domu. Po kilku latach krewny postanowił zrezygnować z części świadczeń przewidzianych umową, w tym z prawa zamieszkiwania w domu, preferując przeniesienie się do domu opieki. W tym celu, wspólnie z Kowalskimi, sporządził u notariusza oświadczenie o rezygnacji z określonych świadczeń.
Jak widać, istnieją pewne możliwości rozwiązania umowy dożywocia. Przytoczone przykłady z życia podkreślają, że decyzje sądowe w tych sprawach zależą od konkretnych okoliczności, podkreślając jednocześnie, że umowa dożywocia jest zobowiązaniem długoterminowym i wymaga od stron wzajemnego szacunku i zrozumienia.
Potrzebujesz wsparcia w kwestiach związanych z umową dożywocia? Nasz zespół doświadczonych prawników oferuje profesjonalne porady prawne on-line oraz pomoc w przygotowaniu niezbędnych pism. Skontaktuj się z nami, wypełniając formularz umieszczony poniżej.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2018 r., sygn. akt I ACa 1061/17
3. Wyrok Sądu Najwyższego z 9 kwietnia 1997 r., sygn. akt III CKN 50/97
4. Wyrok Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2005 r., sygn. akt IV CK 645/04
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Paulina Olejniczak-Suchodolska
Radca prawny, absolwentka Wydziału Prawa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Ukończyła aplikację radcowską przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie. Doświadczenie zawodowe zdobywała współpracując z kancelariami prawnymi. Specjalizuje się głównie w prawie gospodarczym, prawie pracy, prawie zamówień publicznych, a także w prawie konsumenckim i prawie administracyjnym. Obecnie prowadzi własną kancelarię radcowską oraz obsługuje spółki i instytucje państwowe.
Zapytaj prawnika
