• Autor: Elżbieta Kaczmarek
W 1990 r. babcia przekazała gospodarstwo rolne jednemu ze swoich synów w zamian za dochowanie. Po śmierci syna gospodarstwo odziedziczyły jego córki. W umowie przekazania gospodarstwa przez babcię zawarto zapis, że babcia zrzeka się dożywotnio świadczeń przysługujących jej z tej umowy. Według mojej wiedzy te świadczenia są ustawowe, a więc obowiązkowe. Czy na tej podstawie możemy podważać umowę przekazania gospodarstwa jako pełnomocnik babci? Dodam, że babcia jest pod opieką pomocy społecznej, rodzina syna w niczym jej nie pomaga.
Z przedstawionego stanu faktycznego wynika, że do zawarcia umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy doszło w 1990 r.
W dacie zawarcia umowy obowiązywała ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (t.j. Dz. U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 z późn. zm.) – dalej: „ustawa z 1982 r.” Pod rządami tej ustawy rolnik nabywał prawo do świadczeń emerytalnych i rentowych pod warunkiem przekazania gospodarstwa rolnego następcy bądź Państwu.
Na podstawie przepisów art. 48–60 ustawy z 1982 r. istniała możliwość przekazania gospodarstwa rolnego następcy w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego. Ustawa z 1982 r. definiowała w art. 48 ust. 1 pojęcie następcy, stanowiąc, że za następcę rolnika uważa się zstępnego, który ma pełną zdolność do czynności prawnych, nie przekroczył 55 lat, nie jest inwalidą I lub II grupy albo inwalidą III grupy całkowicie niezdolnym do pracy w gospodarstwie rolnym i pracuje w przekazywanym gospodarstwie po ukończeniu szesnastego roku życia co najmniej od 5 lat.
Następca przejmował gospodarstwo rolne wraz z prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem tego gospodarstwa, z wyjątkiem zaległych składek na ubezpieczenie społeczne rolników (art. 55 ustawy z 1982 r.).
Stosownie do art. 56 ust. 1 ustawy z 1982 r. „rolnik, który przekazał gospodarstwo rolne następcy lub Państwu wraz z budynkami, miał prawo do bezpłatnego korzystania z lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarskich w zakresie niezbędnym do zaspokajania swoich potrzeb i potrzeb członków rodziny”. Ponadto rolnik, który przekazał gospodarstwo rolne następcy, „miał prawo do użytkowania działki gruntu rolnego o powierzchni nie przekraczającej 10% obszaru przekazanego gospodarstwa, nie więcej jednak niż o powierzchni 0,3 ha”. Powyższe uprawnienia przysługiwały również dożywotnikowi, jeżeli działka gruntu rolnego wchodziła w skład dożywocia i dożywotnik z niej korzystał.
Ustawa z 1982 roku została uchylona przez obowiązującą obecnie ustawę z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 266), która weszła w życie z dniem 1 czerwca 1991 r. – dalej: „ustawa z 1990 r.” Ustawa z 1990 r. zawiera możliwość zawarcia na podstawie art. 83 umowy z następcą. Umowa ta nie jest tożsama z umową przekazania w rozumieniu ustawy z 1982 r. W umowie z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracował w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego. Umowa z następcą poprzedza umowę ze skutkiem rzeczowym, nazwaną w art. 85 ustawy z 1990 r. umową w celu wykonania umowy z następcą.
Należy wskazać, że ustawa z 1982 r. – odmiennie niż ustawa z 1990 r. – nie przewidywała możliwości rozwiązania umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy. Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników przewiduje w art. 89 możliwość rozwiązania umowy przenoszącej własność gospodarstwa rolnego, zawartej w celu wykonywania umowy z następcą. Jest to możliwe po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego, jeżeli następca:
Przewidziana w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników z 1990 r. możliwość rozwiązania z następcą umowy o skutku rzeczowym stanowi pomost między tą ustawą a ustawami poprzednimi w zakresie umowy przekazania. W art. 119 ust. 2 ustawa z 1990 r. przyznaje rolnikowi, który nieodpłatnie przekazał gospodarstwo rolne następcy przed wejściem w życie ustawy z 20 grudnia 1990 r., uprawnienie do żądania rozwiązania umowy z przyczyn stanowiących przesłanki rozwiązania umowy z następcą (art. 89 pkt 1–3).
W wyroku z 12 marca 2002 r., sygn. akt IV CKN 804/00, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na kryteria tej oceny. Podniósł mianowicie, że „stosownie do art. 119 ust. 2 w związku z art. 89 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników sąd może rozwiązać umowę, którą rolnik przed wejściem w życie tej ustawy (1 czerwca 1991 r.) nieodpłatnie przekazał gospodarstwo rolne następcy, jeżeli zachodzi jedna z przyczyn określonych w art. 89 pkt 1–3 tej ustawy. Samo stwierdzenie zaistnienia tej przyczyny nie jest jednakże wystarczające do rozwiązania umowy. Sąd może bowiem ją rozwiązać dopiero po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Oznacza to, że sąd obowiązany jest wziąć pod uwagę sprzeczne zazwyczaj interesy stron, odpowiednio wyważyć je i ocenić, czy rozwiązanie umowy byłoby w okolicznościach danej sprawy słuszne”.
Odnosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy, należy wskazać, że na podstawie obowiązującej aktualnie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników istnieje możliwość rozwiązania umowy o przekazanie gospodarstwa następcy. Przesłanki dopuszczające możliwość rozwiązania umowy określone są w sposób bardzo ogólny, a rozwiązanie umowy przez sąd zależy od okoliczności konkretnego przypadku. Z opisu sprawy wynika jedynie, że syn – następca z umowy o przekazanie zmarł, a nabyte gospodarstwo odziedziczyły jego córki. Babcia korzysta z pomocy opieki społecznej. Jedną z przesłanek umożliwiających sądowe rozwiązanie umowy jest uporczywe (a więc nie jednorazowe) postępowanie wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. W postępowaniu o rozwiązanie umowy babcia musiałaby wykazać, na czym polega owe „uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego”.
Zgodnie z art. 87 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego pełnomocnikiem strony może być m.in. zstępny (dziecko, wnuk, prawnuk itd.). Jako wnuk mógłby Pan zatem reprezentować babcię w sądzie.
W mojej ocenie umowa o przekazanie gospodarstwa nie jest natomiast nieważna z tego tylko powodu, że na mocy zawartego w jej treści § 4 umowy Pana babcia zrzekła się świadczeń dożywotnich przysługujących jej na podstawie umowy. Co najwyżej można by w tym przypadku mówić o nieważności tego konkretnego postanowienia. Należy jednak zauważyć, że ustawa z 1982 r. dawała rolnikowi uprawnienie do bezpłatnego korzystania z lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarskich w zakresie niezbędnym do zaspokajania swoich potrzeb i potrzeb członków rodziny oraz prawo do użytkowania działki gruntu rolnego o powierzchni nie przekraczającej 10% obszaru przekazanego gospodarstwa, nie więcej jednak niż o powierzchni 0,3 ha. W przypadku umowy o przekazanie – inaczej niż w przypadku umowy dożywocia – następca nie był natomiast zobowiązany do zapewnienia dożywotniego utrzymania przekazującemu rolnikowi. Umowa o dożywocie jest umową nazwaną uregulowaną w Kodeksie cywilnym (art. 908 i następne) odmienną rodzajowo od umowy o przekazanie gospodarstwa rolnego na podstawie ustaw o ubezpieczeniu społecznym rolników.
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Elżbieta Kaczmarek
Radca prawny Okręgowej Izby Radców Prawnych w Bydgoszczy, absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego (praca magisterska z dziedziny prawa pracy). Aplikację radcowską rozpoczęła w 2013 roku. W marcu 2016 roku przystąpiła do egzaminu zawodowego, uzyskując jeden z najlepszych wyników w izbie bydgoskiej. Specjalizuje się w prawie i postępowaniu cywilnym, prawie rodzinnym, spadkowym, prawie pracy, prawie i postępowaniu administracyjnym oraz spółkach prawa handlowego.
Zapytaj prawnika
