• Data: 2024-02-20 • Autor: Marek Gola
Czy możliwe jest odwołanie darowizny po śmierci darczyńcy? Ta kwestia budzi wiele wątpliwości, szczególnie w sytuacji, gdy pojawiają się konflikty rodzinne i zmieniają się relacje między stronami. Przypadki odwołania darowizny ze służebnością reguluje Kodeks cywilny. Z pytaniem w tym zakresie zwróciła się do nas pani Karolina. Opisała, że kilkanaście lat temu wraz z mężem podarowali mieszkanie synowi za służebność osobistą. Po śmierci męża z jego części przypadłaby jej połowa. Obecnie stosunki z synem źle się układają. Nasza klientka pyta, czy może cofnąć darowiznę ze służebnością. Postaramy się wyjaśnić tę kwestię.
Podstawę prawną niniejszej opinii, stanowią przepisy Kodeksu cywilnego, zwanego dalej w skrócie K.c. Z treści pytania wynika, że wolą pani Karoliny jest cofnięcie darowizny na rzecz syna, a to z uwagi na, jak to określa, złe stosunki. Mieszkanie było darowane przez klientkę i męża. Mąż zmarł jakiś czas temu.
W pierwszej kolejności podnieść należy, iż odwołanie darowizny w zakresie przysługującym mężowi, a ojcu syna, nie jest możliwe, bowiem darczyńca zmarł. Istotna z punktu widzenia interesu autorki pytania jest treść art. 897 i 898 K.c., zgodnie z którymi:
„Art. 897. Jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.
Art. 898. § 1. Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
§ 2. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu”.
Zobacz też: Czy można cofnąć darowiznę po śmierci obdarowanego
Wskazać należy na pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 stycznia 1967 r., sygn. akt III CZP 32/66, zgodnie z którą „oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę, lecz stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje tylko to oświadczenie (art. 64 kc oraz art. 1047 kpc). Jeżeli więc oświadczenie to ma stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy. Nie dotyczy to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej (art. 390 § 2 kc) oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda; w takich przypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę”.
Literatura przedmiotu wskazuje, że „konsekwencją tego oświadczenia jest to, że dla osiągnięcia skutku rzeczowego, konieczne jest przeniesienie własności darowanej nieruchomości z powrotem na darczyńcę. Powinno to nastąpić w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego. W przeciwnym razie pozostaje darczyńcy droga powództwa sądowego o zobowiązanie obdarowanego do przeniesienia własności nieruchomości. W razie wykazania zasadności takiego żądania, orzeczenie sądu powinno stwierdzać obowiązek pozwanego do przeniesienia na darczyńcę prawa własności określonej nieruchomości i prawomocne orzeczenie sądu z reguły zastępuje to oświadczenie (art. 64 kodeksu cywilnego i art. 1047 kodeksu postępowania cywilnego). Stanowisko przemawiające za tym, że odwołanie darowizny wywołuje jedynie skutek obligacyjny i nie powoduje przejścia własności nieruchomości, zostało ugruntowane w orzecznictwie (przede wszystkim powołana już wyżej uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r.; uchwała Sądu Najwyższego z 28 września 1979 r.; III CZP 15/79; OSNCP 1980 r. nr 4 poz. 63; zobacz też wyrok Sądu Najwyższego z 18 grudnia 1996 r.; I CKU 44/96; Prokuratura i Prawo 1997 r. nr 6 poz. 30. W pierwszej z przytoczonych uchwał Sąd Najwyższy w sposób gruntowny uzasadnił swoje stanowisko, stwierdzając, że przepisy dotyczące rzeczowego skutku czynności prawnych dotyczących przeniesienia własności nieruchomości dotyczą umów, zaś odwołanie darowizny jest jednostronną czynnością prawną. Dlatego też nie można zrównywać go w skutkach z umowami zobowiązującymi które, zgodnie z art. 155 § 1 kodeksu cywilnego, mają również skutek rzeczowy. Ponadto odwołanie darowizny jest instytucją uregulowaną ściśle w art. 898 kodeksu cywilnego. Przepis ten i następne nie zawiera żadnych regulacji, w których wynikałby skutek rzeczowy odwołania darowizny. Co więcej, przepis art. 898 § 2 kodeksu cywilnego wyraźnie odwołuje się do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, co również pośrednio wskazuje na to, że samo odwołanie nie wywołuje skutku rzeczowego, gdyż wtedy stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu nie miałoby sensu. Przepis art. 898 § 2 kodeksu cywilnego mówi wyraźnie o zwrocie „przedmiotu darowizny” i nie zawiera żadnych specjalnych regulacji, gdy chodzi o nieruchomości” (LexPolonica, Piśmiennictwo: Praktyczne wyjaśnienia oraz wzory umów i pism, 2001–2006).
W orzecznictwie można znaleźć pogląd, zgodnie z którym „darowizna przedmiotu majątkowego objętego wspólnością ustawową dokonana przez obojga małżonków może być w razie rażącej niewdzięczności obdarowanego w stosunku do jednego z darczyńców skutecznie przez niego odwołana bez zgody drugiego z darczyńców także wówczas, gdy darczyńcy nadal pozostają we wspólności ustawowej. Darczyńcy odwołującemu darowiznę w tych okolicznościach przysługuje legitymacja do wystąpienia z powództwem o zwrot przedmiotu darowizny w odpowiedniej części” (zob. uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 10 sierpnia 1988 r., sygn. akt III CZP 67/88).
Powyższe stanowisko prezentowane jest także w literaturze: „wydaje się, że zarówno z uwagi na regulacje majątkowe małżonków zawarte w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jak i ze względu na skutki odwołania darowizny przewidziane w art. 898 § 2, możliwość odwołania darowizny przedmiotu wchodzącego w skład majątku dorobkowego przez jedno tylko z małżonków należałoby dopuszczać dopiero po ustaniu ustawowej wspólności majątkowej (wskutek zniesienia ustawowej wspólności majątkowej, rozwodu lub śmierci jednego z małżonków). Po ustaniu wspólności majątkowej małżonek będzie mógł odwołać darowiznę w części odpowiadającej jego udziałowi w darowanym przedmiocie, określonemu stosownie do reguł rządzących małżeńską wspólnością majątkową” (S. Dmowski i in., Najnowsze wydanie: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom II, Warszawa 2007).
Wskazać należy także na stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lipca 1967 r., sygn. akt III CR 117/67, zgodnie z którym „darczyńca, który skutecznie odwołał darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności, może na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu domagać się zwrotu przedmiotu darowizny w naturze także wówczas, gdy obdarowany uzyskał – w zamian za podarowany mu udział we współwłasności nieruchomości – wyłączne prawo własności tej nieruchomości przyznane w postępowaniu o zniesienie współwłasności, chyba że dopłaty na nieruchomość w postaci spłat zasądzonych od obdarowanego na rzecz pozostałych współwłaścicieli są tak znaczne, że w ich następstwie bezpodstawnie wzbogacony uzyskuje prawo lub rzecz, która nie stanowi już – z powodu różnicy wartości – odpowiednika pierwotnego przedmiotu wzbogacenia i tym samym nie może być traktowana jako jego surogat”.
W świetle § 2 art. 898 obdarowany powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu już od chwili dokonania czynu kwalifikującego się jako rażąca niewdzięczność, uzasadniająca odwołanie darowizny. Od tej też chwili może być stosowany wobec niego art. 409 K.c.
Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Istnieje zatem szansa na odzyskanie darowanej części nieruchomości, ale jeżeli od momentu, kiedy syn zaprzestał kontaktować się z panią Karoliną nie upłynął jeszcze okres 1 roku. W mojej ocenie od tego dnia można liczyć okres rażącej niewdzięczności. Rażąca niewdzięczność będzie jednak oceniana z uwagi na okoliczności faktyczne i konieczne będzie wykazanie, na czym owa rażąca niewdzięczność ma polegać. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że ustawodawca wskazuje na rażącą niewdzięczność jako przesłankę do odwołania darowizny. Innymi słowy, jeżeli z uwagi na brak kontaktu ze strony syna nasza klientka popada w stany depresyjne, apatię, zasadne jest skorzystanie z porad psychologa. Dokumentacja psychologiczna byłaby dla niej bardzo mocną podporą do wykazania owej rażącej niewdzięczności. Niewdzięczność, by pozwalała na odwołanie darowizny, nie może być zwykła, musi być rażąca. Innymi słowy, po jej stronie występuje obowiązek wykazania możliwości materialnych i osobistych syna, by ją odwiedzić.
Przypadek rodziny Kowalskich
Pan Jan Kowalski wraz z żoną postanowili przekazać swojemu synowi Tomaszowi mieszkanie jako darowiznę. Niestety po kilku latach relacje między rodzicami a synem znacząco się pogorszyły. Tomasz przestał odwiedzać rodziców i nie wspierał ich w trudnych momentach, co doprowadziło do głębokiego rozczarowania i poczucia niewdzięczności ze strony rodziców. Pan Jan zmarł, ale pani Kowalska, pamiętając o trudach wspólnego życia i wkładzie męża w zakup mieszkania, zastanawia się, czy istnieje możliwość odwołania darowizny z uwagi na rażącą niewdzięczność syna.
Historia pani Barbary
Pani Barbara samotnie wychowywała córkę i zdecydowała się przekazać jej dom jako wczesne dziedziczenie. Córka po otrzymaniu darowizny zdecydowała się na emigrację i zerwała wszelki kontakt z matką, pomimo wcześniejszych obietnic opieki. Pani Barbara, czując się porzucona i zapomniana, borykając się z problemami zdrowotnymi i finansowymi, rozważa odwołanie darowizny na podstawie art. 897 K.c., mając nadzieję na wsparcie ze strony córki lub przynajmniej na częściowe odzyskanie swojej nieruchomości.
Sprawa państwa Nowaków
Małżeństwo Nowaków zdecydowało się obdarować swojego zięcia działką budowlaną jako prezent ślubny. Z biegiem czasu zięć zaczął traktować teściów z nieukrywaną pogardą, dopuszczając się wobec nich różnych form agresji werbalnej. W odpowiedzi na jego rażącą niewdzięczność państwo Nowakowie zastanawiają się, czy mogą odwołać darowiznę, pomimo że działka już dawno stała się własnością zięcia.
Podsumowując, odwołanie darowizny ze służebnością po śmierci darczyńcy jest możliwe, lecz wymaga spełnienia konkretnych warunków określonych w Kodeksie cywilnym, takich jak rażąca niewdzięczność obdarowanego. Procedura ta jest skomplikowana i wymaga nie tylko dowodów potwierdzających niewdzięczność, ale także, w niektórych przypadkach, orzeczenia sądu.
Potrzebujesz porady w sprawie cofnięcia darowizny ze służebnością? Skorzystaj z naszych usług porad prawnych on-line. Już teraz wypełnij formularz kontaktowy znajdujący się pod tekstem.
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., sygn. akt III CZP 32/66
3. Uchwała Sądu Najwyższego z 28 września 1979 r.; sygn. akt III CZP 15/79
4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 1996 r.; sygn. akt I CKU 44/96
5. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lipca 1967 r., sygn. akt III CR 117/67
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
O autorze: Marek Gola
Radca prawny, doktorant w Katedrze Prawa Karnego Procesowego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego, zdał aplikację radcowską w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Katowicach. Specjalizuje się w szczególności w prawie karnym materialnym i procesowym, bliskie jest mu też prawo pracy, prawo rodzinne oraz prawo handlowe. Udzielił już ponad 2000 porad prawnych, pomagając osobom pokrzywdzonym przez nieuczciwych pracodawców, a także tym, w których życie (nie zawsze słusznie) wtargnęła policja i prokuratura.
Zapytaj prawnika
